اصول صحیح ضدعفونی دست

نیازیوزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی

معاونت درمان

اصول صحیح ضدعفونی دست

دستورالعمل رعايت بهداشت دستها بمنظور پيشگيري از انتقال عفونت بيمارستاني :

• مقدمه :

•  
• کرونا ویروس‌ها: نام علمیCoronaviruse    : خانواده بزرگی از ویروس‌ها و زیر مجموعهٔ کرونا ویریده هستند که از ویروس سرماخوردگی معمولی تا عامل بیماری‌های شدیدتری همچون سارس، مرس و کووید ۱۹ را شامل می‌شوند. کرونا ویروس‌ها در دههٔ ۱۹۶۰ کشف شدند و مطالعه بر روی آن‌ها به ‌طور مداوم تا اواسط دهه ۱۹۸۰ ادامه داشت. این ویروس به‌طور طبیعی در پستانداران و پرندگان شیوع پیدا می‌کند. با این حال تاکنون هفت کرونا ویروس منتقل شده به انسان کشف شده‌ است. آخرین نوع آن‌ها، کروناویروس سندرم حاد تنفسی ۲ (SARS-CoV-2)، در دسامبر ۲۰۱۹ در شهر ووهان چین با همه‌گیری در انسان شیوع پیدا کرد.

• حال برای مقابله با این پدیده نا میمون راهکارهای زیر موکدا پیشنهاد میشود:

عفونت های ناشی از ارائه مراقبت های بهداشتی درمانی که یکی از شایعترین علل مرگ و میر و افزایش معلولیت در بیماران بستری در بیمارستانها محسوب می گردد در کشورهای در حال توسعه و پیشرفته در سراسر جهان اتفاق می افتد.(اصول صحیح ضدعفونی دست).

 بررسی انجام شده سازمان بهداشت جهانی در 55 بیمارستان واقع در 14 کشور دنیا از جمله کشور های منطقه مدیترانه شرقی، مؤید شیوع عفونت های ناشی از ارائه مراقبت های بهداشتی درمانی در بخش بستری بیمارستانی با میانگین نرخ 7/8%  بوده است.

مطابق آمار سازمان بهداشت جهانی در هر لحظه در جهان 1400000 نفر از عوارض ناشی از عفونت های بیمارستانی رنج می کشند.

در کشور های در حال توسعه میزان عفونت های قابل پیشگیری ناشی از ارائه مراقبت های بهداشتی درمانی تا حد 40% و بیشتر بر آورد شده است.

این در حالیست که هنوز هم رعایت بهداشت دست که روشی بسیار ساده می باشد بعنوان اساسی ترین موازین و یکی از اولیه ترین تمهیدات در کاهش عفونت های بیمارستانی و گسترش مقاومت ضد میکروبی و افزایش ایمنی بیماران محسوب می شود.  

شستن دست با آب و صابون :

بر اساس سیستم طبقه بندی مرکز پیشگیری و کنترل بیماریها (CDC) و کمیته مشورتی اقدامات کنترل عفونت بهداشتی درمانی (HICPAC) و با استناد به برخی مطالعات تجربی، بالینی  یا اپیدمیولوژیک و دلایل تئوریک قوی،

شستن دست با آب و صابون در موارد ذیل بصورت اکید توصیه می شود :

1. دستها بصورت آشکارا کثیف باشند. ( کثیفی مشهود دستها با توجه به معیار های فرهنگی، قومی، عوامل محیطی و
2. اعتقادات مذهبی در هر کشوری از دنیا توجیه می شود. )
3. دستها بصورت مشهود آلوده به مواد پروتئینی نظیر خون و یا سایر مایعات بدن باشد.
4. دستها در معرض تماس احتمالی یا ثابت شده با ارگانیسم های بالقوه تولید کننده اسپور باشند از جمله در موارد
5. طغیانهای کلستریدیوم دیفیسیل شستن دست با آب و صابون روش ارجح دررعایت بهداشت دست محسوب می شود.
6. براساس اجماع نظر کارشناسان، مطالعات بالینی و یا اپیدمیولوژیک پیشنهادی و یا دلایل تئوریک، شستن دست با آب و
7. صابون بعد از استفاده از توالت توصیه  شده است.

با استناد به مطالعات تجربی، بالینی، یا اپیدمیولوژیک دارای طراحی مناسب بصورت اکید توصیه شده است که در سایر موقعیت های ارائه خدمات بالینی به شرح ذیر که دستها بصورت آشکارا کثیف نمی باشند ترجیحاً با استفاده از محلول های ضد عفونی با بنیان الکلی و بکارگیری روش Hand rub بهداشت دستها را رعایت کنید.  

مشاهده ویدیوی مربوطه به طریقه ضدعفونی دست در  آپارات

 توجه کنید در صورتی که محلول های ضد عفونی با بنیان الکلی جهت Hand rub در دسترس نیست دستها را حتما با آب و صابون شستشو دهید.

1. قبل و بعد از تماس مستقیم دست با بیماران.
2. بعد از خارج کردن دستکش استریل و یا غیر استریل از دست خود.
3. قبل از تماس دست یا هر گونه جابجایی وسایل مورد استفاده در ارائه خدمات درمانی تهاجمی برای بیمار. (صرفنظر از
4. اینکه دستکش پوشیده اید یا خیر.)
5. بعد از تماس با مایعات یا ترشحات بدن، غشاء مخاطی، پوست آسیب دیده و یا پانسمان زخم در بیماران.
6. در صورتی که در حین مراقبت و یا انجام اقدامات درمانی، دست شما بعد از تماس با ناحیه و یا موضع آلوده بدن بیمار با
7. نواحی تمیز بدن او تماس خواهد یافت.

6-بعد از تماس با اشیاء محیطی مجاور و نزدیک بیمار شامل تجهیزات پزشکی.

با توجه به برخی مطالعات تجربی، بالینی و اپیدمیولوژیک و دلایل قوی تئوریک، رعایت بهداشت دست (شستن دست با آب و صابون ساده و یا صابون ضد میکروبی و یا استفاده از محلولهای ضد عفونی دست با پایهالکلی) قبل از آماده نمودن، جابجایی و یا دادن غذا به بیماران  و یا هر گونه جابجایی و یا آماده سازی دارو های بیماران بصورت اکید توصیه شده است.

محلول ضدعفونی کننده دست:

بصورت همزمان از محلول ضد عفونی کننده دست با پایه الکلی جهت  Hand rub و صابون برای رعایت بهداشت دست استفاده نکنید.  

مزایای استفاده از محلول ضدعفونی کننده دست با پایه الکلی جهت  Hand rub :

1. فعالیت سریع
2. طیف وسیع
3. ویژگیهای ميكروب كشی عالی
4. عدم احتمال بروز مقاومت ميكروبی
5. سهولت رعایت بهداشت دستها در مواردی که محدودیت دسترسی به آب و سینک دستشویی وجود داشته باشد.
6. کاهش هزینه ها با توجه به صرفه جویی حاصل از عدم ضرورت  استفاده از حوله و دستمال یکبار مصرف.
7. زمان کمترنسبت شستشوی دست با آب وصابون.
8. بر طبق مطالعات  سازمان بهداشت جهانی میزان بروزواکنشهای نا خواسته پوستی با استفاده از محلولهای با پایه
9. الکلی در مقایسه با سایر فرآورده های مؤثر در بهداشت دست کمتر می باشد .

فرمولاسيون توصیه شده سازمان بهداشت جهانی جهت محلولهای ضدعفونی دست:

 بمنظور آماده نمودن محلول ضدعفونی کننده دست حداكثر تا حد 50 ليتر داخل بيمارستان و تحت نظر پزشك متخصص داروساز شاغل در بيمارستان  دو فرمول ذيل توسط سازمان جهاني بهداشت توصيه شده است:

فرمولاسيون یک:

بمنظور آماده نمودن غلظت نهایی اتانول 80% v/v ، گليسرول45/1%v/v   وهيدروژ‍ن پراكسيد 125/0%v/v  به طريق ذيل عمل نماييد :

فرمولاسیون یک:

در یک فلاسک 1000 میلی لیتری  مدرج از مواد یاد شده در ذیل مطابق با مقادیرتعیین شده بریزید:

1. اتانول 96%    v/v 3/833 ميلي ليتر.
2. هيدروژ‍‍‍ن پر اكسيد 3% ،  7/41 ميلي ليتر.
3. گليسرول 98%  ، 5/14ميلي ليتر.
4. در فلاسك  مذکوربه مقادير فوق الذكر تا حجم 1000 ميلي ليتر آب جوشيده سرد شده و يا آب مقطر بيفزاييد و به آرامي
5. تكان داده تا بخوبي مخلوط شوند.

فرمولاسيون دو :

بمنظور آماده نمودن غلظت نهايي ايزوپروپيل الكل 75% v/v ، گليسرول45/1%v/v   و هيدروژ‍ن پراكسيد 125/0%v/v  به طريق ذيل عمل نماييد:

فرمولاسیون یک:

در یک فلاسک 1000 میلی لیتری  مدرج از مواد یاد شده در ذیل مطابق با مقادیرتعیین شده بریزید:

1. ايزوپروپيل الكل با درجه خلوص 8/99%  ، 5/751ميلي ليتر.
2. هيدروژ‍‍‍ن پر اكسيد 3%  ،  7/41 ميلي ليتر.
3. گليسرول 98%  ، 5/14ميلي ليتر.
4. در يك فلاسك مدرج به  مقادير فوق الذكرآب جوشيده سرد شده و يا آب مقطر تا حجم 1000 ميلي ليتر اظافه کنید وبه
5. آرامي تكان داده تا بخوبی مخلوط شوند.

نحوه برچسب گذاری صحیح ظروف یا افشانه های محتوی v/v محلولهای ضد عفونی دست:

نوشتن موارد ذیل بر روی برچسب ضروریست :

1. نام بیمارستان یا مرکز بهداشتی درمانی.
2. تاریخ تولید محلول.
3. نام محلولهای ضد عفونی دست و فرمولاسیون آن.
4. فقط برای مصرف خارجی.
5. دور از دسترس کودکان نگاهدارید.
6. احتناب از تماس آن با چشمها.
7. بمنظور استفاده، مقداری از آن را در کف دست ریخته و سپس پشت و کف دستها و انگشتان را تا زمانی که خشک
8. شوند، بهم بمالید.( در صورتی که دستها در کمتر از 15-10 ثانیه بعد از مالیدن به یکدیگرخشک شد به این معناست که
9. میزان الکل کافی نبوده است.)
10. محلول قابل اشتعال: دور از شعله و حرارت نگاهداری شود.

  افزودن کلرهگزیدین میزان پایداری محلول را جهت  کاربرد آن بمنظورآماده سازی دستها برای جراحی  افزایش میدهد.  

نحوه توزیع مناسب محلولهای ضد عفونی دست درمحیط بیمارستانی:

1. استفاده از افشانه ها و ظروف یکبار مصرف.
2. محلولهای ضد عفونی دست واقع در بخش های بیمارستانی 500  میلی لیتر ودر اتاق های عمل فعال 1 لیتر می باشد.

در صورتی که ظروف یکبار مصرف نمی باشد، بمنظور پر کردن مطلوب مجدد ظروف الزامیست مراحل ذیل رعایت گردد:

1. ظروف خالی را بخوبی با پودر شوینده و آب بشوئید.
2.  
3. در صورت مقاوم بودن ظروف به حرارت روشهای ارحج ضدعفونی در ابتدا اتوکلاو وسپس جوشانیدن و در نهایت
4.  
5. ضدعفونی شیمیایی توصیه می شود.
6.  
7. بمنظور ضدعفونی شیمیایی  ظروف را به مدت 15 دقیقه در محلول حاوی کلرین با غلظت 1000ppm  غوطه ور نمایید.
8. پس از ضد عفونی،  ظروف را کاملاً خشک کنید.
9.  
10. از افزودن محلول به ظروف نیمه پرحاوی محلول  خودداری کنید.

اصول صحیح ضدعفونی دست

روشهای رعایت بهداشت دست:

الف- روش Hand rub:

بمنظورضد عفونی دست با استفاده از محلول های مایع  با پایه الکلی جهت ضدعفونی دست مقدار کافی از محلول را در کف دست خود بریزید و تا زمانی که دستها کاملاً خشک شوند آنها را بهم بمالید.  

ب – دستها را با آب و صابون بشویید:

1. در صورت امکان همیشه از آب تمیز، روان و لوله کشی استفاده کنید.
2. ابتدا دستها را با آب مرطوب کنید سپس با استفاده از صابون دستشویی دستها را بهم بمالید بنحوی که کلیه سطوح دستها را بپوشاند.    
3. با استفاده از حرکات چرخشی کف دستان و بین انگشتان را محکم بهم بمالید.
4. دستها را کاملاً آبکشی کنید.
5. با حوله پارچه ای تمیزو یا حوله کاغذی یکبار مصرف دستها را کاملاًخشک کنید.

نکات قابل توجه :

1. در هنگام خشک کردن دست از یک حوله پارچه ای فقط یک بار استفاده شود.
2.  دستها را با آب سرد بشویید.
3.  بمنظور شستن دست با آب و صابون معمولی انواع صابون ( قالب صابون جامد، مایع دستشویی، برگه کاغذی) قابل استفاده است .
4. هنگامی که از صابون قالبی جامد استفاده می شود، قالب کوچک صابون که مانع از جمع شدن آب در جا صابونی می شود بیشترتوصیه میشود.

اصول صحیح ضدعفونی دست :

 1– به منظور ضدعفونی دست از زدن لاک ناخن واستفاده از ناخن مصنوعی اجتناب کنید.

 2– قبل از ورود به فضای اتاق عمل تمامی زینت آلات و جواهرات مورد استفاده را از دست خود درآورید.

3 – در صورتی که دستها بصورت آشکارا کثیف می باشند، قبل از آماده سازی دستها برای اقدام به جراحی و ورود به فضای اتاق عمل، دستها را با آب و صابون ساده بشوئید.

   خرده های موجود در زیر ناخن ها را ترجیحاً در زیر آب شیر بوسیله ناخن شور خارج نمائید.

 بدلیل صدمه به پوست و افزایش احتمال پوسته ریزی از برس استفاده نکنید.

 در صورت لزوم از ناخن شور استریل استفاده کنید.  

استاندارد اسکراب جراحی دستها با استفاده از صابون ضد میکروبی (طبی) :

1. با بالاتر نگاهداشتن دستها از ساعد، شروع به اسکراب دستها و ساعد تا آرنج نمائید. این عمل از آلودگی مجدد دستها بوسیله آب ناحیه ساعد پیشگیری می کند.
2. با گرفتن زمان بمدت 5-2 دقیقه، هر طرف هر یک از انگشتان، بین انگشتان و پشت و روی هر دست را اسکراب کنید. (اسکراب طولانی مدت برای مثال به مدت 10 دقیقه توصیه نمی شود ).
3. رویه پشت و روی ساعد را از ناحیه مچ تا آرنج بمدت 1 دقیقه بشوئید.
4. بندهای 2 و 3 را در مورد دست دیگرتان نیز تکرار نمائید.
5. با حرکت یک سویه دستها و آرنج بطور کامل از میان جریان آب، دستها را از نوک انگشتان  تا ناحیه آرنج آبکشی نمائید. دست را در میان جریان آب به عقب و جلو حرکت ندهید.
6. با بالا نگاهداشتن دستها بالاتر ازآرنج وارد اتاق عمل شوید.

استاندارد اسکراب جراحی با استفاده از محلول های ضد عفونی دست با پایه الکلی که دارای فعالیت پایدار می باشند:

1. هنگامی که از محلول های ضد عفونی  با بنیان الکلی با فعالیت پایدارجهت اسکراب جراحی استفاده می نمائید، محلول را بر روی دستهای خشک بریزید.
2. با محاسبه زمان و استفاده از مقدار کافی و لازم از محلول ضد عفونی، دستها و ساعد تا ناحیه آرنج را با استفاده از حرکات چرخشی آنقدر بهم بمالید تا کاملاً خشک شوند.
3.  مقدار محلول استفاده شده به حدی باشد که در کل این مدت دستها و ساعد تا ناحیه آرنج ها کاملاً مرطوب باقی بمانند.( بر اساس مطالعات تجربی این مقدار کمتر از 16 cc می باشد) .
4. از استفاده اسکراب جراحی بصورت تؤام با محلول های ضد عفونی دست  با بنیان الکلی و یا بصورت متعاقب بعد از یکدیگر اجتناب نمائید.
5. با بالا نگاهداشتن دستها بالاتر از آرنج وارد اتاق عمل شوید.

دستکش معاینه:

1. پیشگیری از انتقال میکروارگانیسم ها از دست کارکنان به بیماران و یا از یک بیمار به دیگری در حین ارائه مراقبت یا خدمات.
2. پیشگیری از انتقال بیماری از بیماران به کارکنان.
3. توجه به این نکات ضروری است:
4. ضرورت استفاده یا عدم استفاده از دستکش معاینه و انتخاب نوع مناسب آن.

2-در زمانی که پیش بینی می نمائید در حین ارائه خدمات و یا مراقبت از بیماران، احتمال آلودگی دستها با خون و سایر ترشحات و مواد بالقوه عفونی بیمار و یا غشاء مخاطی و پوست ناسالم آنان وجود دارد، دستکش بپوشید.

3- الزامی است هر بیمارستان دارای ضوابط و خط مشی شفاف در ارتباط با موارد استفاده از دستکش و انتخاب نوع مناسب آن با موقعیت های مختلف ارائه خدمات ویا مرقبت از بیماران باشد.

4-از یک جفت دستکش فقط برای ارائه خدمات و یا مراقبت از یک بیمار استفاده کنید.

5-در هنگامی که دستکش معاینه بدست دارید، در صورتی که در حین مراقبت از بیمار و بعد از اتمام یک اقدام درمانی در یک ناحیه آلوده بیمار، نیاز است موضع تمیزهمان بیمار و یا محیط را لمس نمائید، دستکش خود را در آورید و یا آن را تعویض کنید. شدیداً توصیه می شود که از استفاده مجدد دستکشها اجتناب نمائید. در صورت ضرورت با بکارگیری استانداردهای روشهای بازیابی از سلامت و میکروب زدایی دستکشها اطمینان حاصل نمائید.

مثالهایی از موارد استفاده از دستکش استریل:

1. انجام هر گونه اقدامات جراحی
2. زایمان واژینال.
3. اقدامات رادیولوژیکی تهاجمی.
4. برقراری راه عروقی و انجام اقدامات مرتبط به راه های عروقی (ایجاد راه وریدی مرکزی در بیماران).

مثالهایی از موارد استفاده از دستکش تمیز:

1. تماس مستقیم با بیمار.

   2- تماس غیر مستقیم با بیمار.

   1-2- تخلیه مواد برگشتی از معده بیمار.

 2-2- جابجایی یا تمیز کردن وسایل و تجهیزات.

  3-2- جابجایی یا تخلیه پسماندها.

در موارد زیر پوشیدن دستکش ضروری نیست :

       در این موارد احتمال تماس مستقیم یا غیر مستقیم کارکنان بهداشتی در مانی با خون، مایعات بدن بیمار و یا محیط آلوده وجود ندارد.

1. تماس مستقیم با بیمار.

               1-1-گرفتن فشار خون، درجه حرارت و نبض بیمار.

             2-1-تزریق زیر پوستی یا عضلانی به بیمار.

             3-1-لباس پوشانیدن به بیمار.

             4-1-انتقال بیمار.

            5-1- مراقبت از گوش و یا چشم بیماران در صورت نداشتن ترشحات.

            6-1-هر گونه مراقبت از راه وریدی در بیماران در صورت عدم نشت خون.

       2-تماس غیر مستقیم با بیماران:

            1-2-استفاده از گوشی تلفن مشترک بین بیماران و کادر بخش.

            2-2-درج گزارش بیمار در پرونده بالینی و یا چارت بالای سربیمار.

            3-2- جابجایی اثاثیه بیمار.

            4-2-جمع نمودن سینی غذای بیمار و یا قطع لوله تغذیه ای بیمار.

             5-2- گذاردن ماسک تنفسی و یا کانولای بینی بصورت غیر تهاجمی برای بیمار.

مسئولیت رده های مختلف بیمارستانی جهت ترویج شیوه های رعایت بهداشت دست و ارتقاء پذیرش کارکنان نسبت به آنها:

الف- وظایف و مسئولیت های سوپروایزر آموزشی و تیم کنترل عفونت :

ا-  برگزاری برنامه های آموزشی جهت کارکنان بهداشتی درمانی در ارتباط با :

موارد مختلفی که در زمان مراقبت ویا ارائه خدمات به بیماران می تواند منجر به آلودگی دستها در کارکنان گردد وشیوه های پیشگیری از آلودگی.

آموزش مزایا و مضرات تؤام با بکارگیری هر یک از روشهای متفاوت بهداشت دست.

پایش کارکنان به لحاظ رعایت بهداشت دست بازخورد مناسب به آنان.

تشویق بیماران وکارکنان نسبت به برقراری همکاری مؤثر بین آنان در ارتباط با موضوع بهداشت دست .

به منظور افزایش کارکنان نسبت به اقدام به بهداشت دست از آنان در خصوص کیفیت مواد بهداشتی در دسترس نظرخواهی نمائید.

مسئولیت های مدیر بیمارستان :

حمایت رده های مختلف مدیریت بیمارستانی در ارتقاء انگیزه، پذیرش و اقدام کارکنان بیمارستانی نسبت به رعایت بهداشت دست با توجه به استانداردها مؤثر است:

از دسترسی کارکنان به مقادیر کافی مواد بهداشتی و ضد عفونی کننده دست با کارآیی مناسب و کیفیت مطلوب به نحوی که از حداقل خاصیت تحریک کنندگی پوست برخوردار باشد، مطمئن گردید.

در هنگام انتخاب مواد بهداشتی و ضدعفونی کننده دست به هر گونه واکنش  مواد و کرم، لوسیون های مرطوب کننده و دستکش های مورد استفاده در بیمارستان توجه نمائید.

از سهولت دسترسی کارکنان به افشانه های حاوی محلول ضدعفونی دست در محل های ارائه خدمت اطمینان کسب نمائید.

 استفاده از ظروف کوچک حاوی محلولهای ضد عفونی به نحوی که جاسازی و حمل آن در جیب یونیفورم کارکنان میسر باشد روشی بسیار مؤثر است که سهولت دسترسی کارکنان به این محلولها را ممکن می نماید.

از کفایت، صحت و کارکرد مناسب افشانه ها و خروج مقدار کافی و لازم محلول از افشانه ها مطمئن شوید.

 نسبت به احتمال اشتعال محلول آن در مجاورت آتش و یا هر گونه شعله اطمینان حاصل نمائید.

افزودن مایع صابون به افشانه های نیمه پر صابون اجتناب کنید.

در حال حاضر محلول هندسپت به عنوان ارزانترین محلول ضدعفونی دست با کیفیت و دسدرمان به عنوان قویترین و با کیفیت ترین محلول ضدعفونی کننده دست به شمار میایند.

روش صحیح ضدعفونی دست را در آپارات مشاهده کنید.

ترجمه و تأليف : فرناز مستوفيان ، كارشناس ارشد

اردیبهشت 1388

منابع :

WHO Guidelines on Hand Hygiene in Health Care:

First Global Patient Safety Challenge Clean Care is Safer Care.

World Health Organization &World Alliance for Patient Safety. 2009.

. اصول صحیح ضدعفونی دست اصول صحیح ضدعفونی دست اصول صحیح ضدعفونی دست اصول صحیح ضدعفونی دست اصول صحیح ضدعفونی دست